New Lanark to utopijna osada przemysłowa założona pod koniec XVIII wieku nad rzeką Clyde, niecałe 50 kilometrów na południowy – wschód od Glasgow. Wioska składa się z odrestaurowanych budynków przędzalni bawełny, domów robotników oraz szkoły. Miasteczko i zakłady przemysłowe założone przez Davida Dale’a i rozbudowane przez Roberta Owena są istotne pod wieloma względami. Całe założenie doskonale ukazuje idee utopijnego miasta. Sama osada odegrała istotną rolę w okresie rewolucji przemysłowej i w historii planowania miast. Osada przemysłowa w New Lanark została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
We wpisie znajdziecie następujące informacje:
- Historia osady przemysłowej New Lanark
- Reformy Roberta Owena
- Zwiedzanie New Lanark
- Informacje praktyczne
- Jak dojechać do New Lanark
New Lanark osada przemysłowa
Pod koniec XVIII wieku nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu – rewolucja przemysłowa. Powstawało mnóstwo fabryk, przędzalni i innych zakładów przemysłowych, które dawały zatrudnienie rzeszom ludzi. Nastąpiła wielka migracja ludzi ze wsi do miast w poszukiwaniu lepszego życia. Niestety dla wielu wymarzone miasto stało się horrorem. Warunki życia były fatalne, miasta były bardzo zanieczyszczone, przeludnione, brakowało mieszkań, ludzie żyli w strasznych warunkach. Rozwój przemysłu i migracja ludności przyczyniły się do wielu zmian społecznych i gospodarczych. Powstała nowa klasa społeczna – proletariat (klasa robotnicza) oraz burżuazja przemysłowa. Powstał ruch robotniczy oraz rozwinęła się ideologia socjalistyczna, do której sformułowania w znacznej mierze przyczynił się Robert Owen. Osada przemysłowa w New Lanark jest doskonałym przykładem miasteczka powstałego wokół zakładu produkcyjnego. Właściciel wraz z fabryką budował domy dla robotników.
Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się właśnie na Wyspach Brytyjskich. To stąd pochodzili wielcy wynalazcy tamtych czasów. Do najważniejszych z nich można zaliczyć Szkota Jamesa Watta, który wprowadził kilka kluczowych ulepszeń w konstrukcji maszyny parowej, która późnej była wykorzystywana fabrykach i kopalniach.
New Lanark – historia osady przemysłowej
Osada New Lanark została założona w 1786 roku przez bankiera i przedsiębiorcę z Glasgow Davida Dale’a.
Początkowo David Dale współpracował z Richardem Arkwrightem – twórcą udoskonalonego krosna tkackiego napędzanego wodą. Dzięki swoim wynalazkom Arkwright uważany jest za ojca nowoczesnego systemu fabrycznego. W związku z rozbieżnymi pomysłami panowie szybko zakończyli współpracę.
Umiejscowienie przędzalni nad rzeką wiązało się z możliwością wykorzystania siły wody spadającej z wodospadów na rzece Clyde. Na rzece powyżej New Lanark została wybudowana zapora, a część wody z rzeki przekierowano do kanału. Woda z kanału przelewała się przez koła młyńskie zainstalowane w każdym budynku, a te napędzały maszyny w przędzalniach. W 1881 roku koła wodne zostały zastąpione maszyną parową, a w 1929 koła młyńskie ustąpiły turbinie wodnej, która produkowała prąd na potrzeby zakładu. Obecnie energia wodna jest wciąż wykorzystywana w New Lanark. Na jego terenie znajduje się turbina, która zapewnia energię na potrzeby wioski.
Budowa New Lanark
Pierwszą przędzalnię w New Lanark uruchomiono w 1785 roku. Trzy koła wodne napędzały wrzeciona (4500 w 1793 i 6500 w 1802). W 1788 ukończono budowę drugiej przędzalni na kolejne 6000 wrzecion. Jednocześnie wybudowano kilka domów dla robotników. W 1790 wybudowano także domy dla właściciela i managera zakładów. Prace budowlane trwały intensywnie i w roku 1792 – wybudowano przędzalnię nr 3, a w kolejnym roku nr 4. W tym samym okresie powstała uliczka nosząca nazwę Caithness Row, upamiętniająca region w szkockich Highlandach, z których pochodziła część robotników przędzalni, wypędzonych ze ze swoich ziem na północy.
David Dale próbował pomóc potrzebującym poprzez zatrudnienie ich w swoim zakładzie. Tak było w przypadku statku The Fortune, który wypłynął ze szkockimi emigrantami z wyspy Skye kierująć się do Ameryki. W związku z silnym sztormem musiał zawrócić i wylądował w porcie w Greenock (niedaleko Glasgow). Dale zaproponował niedoszłym emigrantom pracę i lokum, skorzystało z tej propozycji około 100 rozbitków.
W przędzalni w New Lanark pod koniec XVIII wieku pracowało mnóstwo dzieci. Zatrudnianie dzieci było w ówczesnych czasach czymś normalnym, jednak fabrykant dobrze się nimi opiekował. Dzieci mieszkały w przyzwoitych jak na tamte czasy warunkach, a także chodziły do zorganizowanej przez właściciela szkoły, gdzie uczyły się czytania i pisania oraz matematyki. Uczono także szycia i muzyki kościelnej. Młodsze dzieci uczęszczały do szkoły w czasie dnia, a starsze wieczorem, po skończonej pracy.
Reformy Roberta Owena
Od 1800 roku przedsiębiorstwem zarządzał zięć Davida – Robert Owen. Był to walijski przemysłowiec i filantrop, który został wpływowym reformatorem socjalnym i prekursorem socjalizmu utopijnego. Była to ideologia przeciwna do kapitalizmu, polegająca na zniesieniu własności prywatnej, wprowadzeniu wspólnoty majątkowej i równości wszystkich obywateli. Uważał, że pracownicy powinni łączyć się w związki zawodowe i spółdzielcze. Owen odrzucał własność prywatną, wolną konkurencję i podziały klasowe. W swoich pismach domagał się reformy wychowania i stworzenia dla każdego pomyślnych warunków zewnętrznych. Był wrogiem indywidualizmu, postulował o zniesienie instytucji małżeństwa oraz zabiegał o ujednolicenie ubioru, aby nikt nie wyróżniał się z tłumu. W ten sposób doszedł do stworzenia teorii komunistycznego ustroju społecznego opierającego się na wspólnocie i życiu w gminach.
New Lanark było świetnym miejscem na wdrożenie reform i pomysłów Roberta Owena. Osada była odizolowana i znajdowała się z dala od pokus wielkiego miasta.
Realia życia pracowników fabrycznych
Aby zrozumieć, co Owen chciał zmienić, należy wyobrazić sobie warunki pracy ludzi w fabrykach w tamtych czasach. Robotnicy pracowali po kilkanaście godzin dziennie, a zarobki były minimalne. Mimo ciężkiej pracy rodziny nie były w stanie się utrzymać. Ludzie żyli w fatalnych warunkach, czasami po kilkoro w jednym pomieszczeniu. W związku z ogromną biedą w takich rodzinach, dzieci również musiały pracować, wykonując tak samo ciężką, lub nawet cięższą pracę niż dorośli. Dzieci często pracowały w kopalniach, fabrykach i innych miejscach gdzie mogły dostać się tylko osoby niewielkich rozmiarów. Nie było dni wolnych, urlopów czy wakacji.
Czy Robert Owen był jednak takim altruistą? Oczywiście nie, w końcu była to jego firma która musiała przynosić zyski. W pierwszym okresie swoich rządów w New Lanark Owen wprowadził wiele rygorystycznych zmian, które miały na celu rozwój biznesu i podniesienie produktywności. W pierwszej kolejności wydłużył dzień pracy z 13 do 14 godzin (!) i wprowadził żelazną dyscyplinę. Robotnicy mogli być zwolnieni za kradzież, oszustwo, absencję w pracy i pijaństwo. Istniał także system punktowania pracowników. W swojej firmie zaczął używać ksiąg i raportów dziennej produkcji, system raportowania i kontroli stanów magazynowych.
Z biegiem czasu zaczął jednak wprowadzać zmiany, które jak na jego czasy były rewolucyjne. Skrócił dzień pracy do 10,5 godzin oraz zniósł praktykę zatrudniania dzieci poniżej 10 roku życia. Proceder ten wsparł poprzez założenie pierwszego na świecie żłobka. Małe dzieci, gdy tylko zaczęły chodzić, były zabierane do tej placówki, aby ich matki mogły jak najszybciej wrócić do pracy.
Robert Owen – pionier ruchu spółdzielczego
W 1813 w New Lanark został otwarty sklep, który stosował zasady współdzielenia i hurtowych zakupów, dzięki czemu ceny mogły być niższe, a jakość produktów wyższa. Początkowo w osadzie znajdowało się kilku prywatnych handlarzy, jednak mieli oni wysokie ceny, a produkty były niskiej jakości. W sklepie Owena ceny były niższe, a produkty dobre i świeże. Co więcej, pracownicy dostawali wynagrodzenie w postaci żetonów (lub kartek), którymi mogli płacić w sklepie. Miało to zachęcić robotników, do robienia zakupów w lokalnym sklepiku. Dzięki tym zabiegom sklep przynosił zyski, które Owen przeznaczył na wprowadzanie swoich reform, głównie w zakresie edukacji.
Prawo do edukacji i rekreacji
Ponieważ Owen uważał, że każdy ma prawo do edukacji i rekreacji wzniósł budynek szkoły oraz Instytut Formowania Charakteru (1816). Był to swego rodzaju ośrodek kultury i kształcenia dla dorosłych. Budynek Instytutu Kształtowania Charakteru pełnił rolę biblioteki, domu kultury, odbywały się tam bale, potańcówki, wykłady, koncerty, a nawet msze. Miejsce to pełniło swoją funkcję aż do zamknięcia zakładów w 1968 roku.
Do szkoły musiały uczęszczać dzieci do 10 roku życia. Dzieci uczyły się czytania, pisania i arytmetyki, a także przyrody, geografii, historii i plastyki. Filantrop chciał, aby lekcje były interesujące i stymulujące, dlatego też muzyka i taniec odgrywały bardzo ważną rolę w jego szkole. Owen wymyślił także swego rodzaju mundurek dla dzieci (taki sam dla chłopców i dziewczynek). Był to rodzaj togi z białej bawełny, która była luźna i wygodna, nadawała się do tańców i ćwiczeń fizycznych.
Owen zachęcał, aby dzieci kontynuowały naukę po 10 roku życia, mimo pracy w zakładzie. Dzięki skróceniu dnia pracy dzieci mogły uczęszczać na wieczorne lekcje.
Szczęśliwy pracownik to zdrowy pracownik
Robert Owen wierzył, że pracownicy będą cieszyć się dobrym zdrowiem dzięki życiu w czystych warunkach i świeżemu powietrzu. Dbał o higienę i czystość w domach robotników. Zorganizował mieszkańcom New Lanark ogródki działkowe, gdzie mogli uprawiać warzywa i owoce. W okolicy posadził las i wytyczył ścieżki spacerowe na okolicznych wzgórzach.
W osadzie zatrudniono lekarza, który udzielał darmowej pomocy potrzebującym. Była to rzecz niespotykana na ówczesne czasy. Co więcej Owen wprowadził fundusz zdrowotny na który pracownicy wpłacali 1/16 swojej wypłaty, a w razie potrzeby – niezdolności do pracy z powodu choroby – mogli pobrać pieniądze.
Poprawa warunków mieszkalnych
W szczycie swojej działalności w New Lanark żyło 2500 pracowników. Pochodzili oni głównie z domów dla biedoty z Glasgow i Edynburga. Początkowo kilkuosobowe rodziny mieszkały w jednym pokoju. Dopiero na początku XX wieku warunki mieszkalne poprawiły się na tyle, że mieszkanie składało się z kilku izb. W 1933 roku w domach zainstalowano bieżącą wodę i toalety.
Od 1938 roku właściciele wioski zapewniali także darmową elektryczność. Jednak energii wystarczało tylko na zasilenie jednej słabej żarówki w pomieszczeniu. Ponadto energia była wyłączana po 22. W 1955 New Lanark zostało podłączone do krajowej sieci energetycznej.
Osada przemysłowa w New Lanark cieszyła się uznaniem w całej ówczesnej Europie. Przyjeżdżali oglądać ją politycy, reformatorzy, a także rodzina królewska. Wszyscy byli zdziwieni i zaskoczeni warunkami panującymi w fabryce. Zadziwiające było dla nich to, że można stworzyć dobrze prosperujący i przynoszący zyski biznes ze zdrowym i czystym środowiskiem pracy. Owen udowodnił, że do rozwoju dochodowego przedsiębiorstwa nie jest konieczne złe traktowanie pracowników (co wtedy było powszechne). Owen mógł się pochwalić doskonałymi warunkami w jakich żyli jego pracownicy – dobrze wyposażone mieszkania z różnymi udogodnieniami.
Po nieudanych próbach wdrożenia swoich reform w Anglii wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie założył gminę komunistyczną – New Harmony. Przedsięwzięcie to jednak zakończyło się niepowodzeniem, gdy jego wspólnik uciekł z wszystkimi pieniędzmi. Owen wrócił do Londynu, gdzie prowadził działalność na rzecz wprowadzenia ustawodawstwa robotniczego.
Z pomysłami Owena możemy dziś polemizować, jednak warto pamiętać, że to on postulował o skrócenie dnia pracy do 8 godzin dziennie (w tamtych czasach dzień pracy trwał od 10 do 16 godzin, 6 dni w tygodniu). Swój pomysł wspomagał sloganem “8 godzin pracy, 8 godzin odpoczynku, 8 godzin snu”.
New Lanark – zwiedzanie osady przemysłowej
Osada przemysłowa w New Lanark została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 2001 roku. Co roku odwiedza to miejsce około 400 000 turystów.
W odrestaurowanych budynkach żyje obecnie około 130 osób. Część domów została wykupiona przez prywatnych właścicieli, a część należy do New Lanark Association i jest wynajmowana. Ponieważ miasteczko jest wpisane na listę zabytków, remontowane domy muszą mieć zachowany swój charakter. Co więcej, aby zachować historyczną autentyczność tego miejsca, zabrania się wieszania anten telewizyjnych czy satelitarnych na murach budynków, a wszystkie kable poprowadzone są w ziemi. Aby zachować zgodny charakter zabudowań wszystkie zewnętrzne drewniane elementy malowane są na biało, a drzwi i okna muszą wyglądać tak samo.
W osadzie przemysłowej New Lanark można zwiedzić odrestaurowane przędzalnie wraz z działającymi maszynami tkackimi, domy pracowników, dom Roberta Owena, sklep z lat 30-tych XX wieku, oraz dawną klasę szkolną. Ponadto urządzono pokazy multimedialne, opowiadające historię tego miejsca.
Warto także odwiedzić ogród na dachu jednego z budynków dawnej przędzalni, skąd rozpościera się wspaniały widok na całą okolicę.
Na całym terenie znajdują się liczne drogowskazy i tabliczki informacyjne, także nie sposób się zgubić. Warto jednak pospacerować między pięknymi budynkami i spróbować przenieść się w czasie do XIX wieku. Miejsce jest niezwykłe i zdecydowanie warte odwiedzenia. Przed wizytą możecie ściągnąć plan osady New Lanark i poczytać o dodatkowych atrakcjach na oficjalnej stronie New Lanark.
New Lanark – informacje praktyczne
Nad osadą New Lanark znajduje się duży parking, także nie powinno być problemu z zaparkowaniem samochodu. Wjazd do samego miasteczka jest dozwolony tylko dla mieszkańców i osób niepełnosprawnych. Spacer ścieżką z parkingu do samej osady zapewnia wspaniałe widoki na całe New Lanark i dolinę rzeki Clyde.
Jeżeli mielibyście ochotę przenocować w tym miejscu to w New Lanark znajduje się czterogwiazdkowy hotel w odrestaurowanej przędzalni oraz schronisko w jednym z dawnych budynków mieszkalnych.
Do New Lanark warto przyjechać na cały dzień. Można zwiedzić wioskę i budynki fabryczne oraz wybrać się na spacer na pobliskie wodospady na rzece Clyde.
W wiosce New Lanark znajduje się restauracja, sklepy i centrum informacji turystycznej.
Zwiedzanie osady i budynków z zewnątrz jest darmowe. Jeżeli chcecie zwiedzać wnętrza poszczególnych budynków (tkalnie, dom R. Owena, domy robotników, szkołę i sklepik) należy kupić bilet wstępu (13,95 dorosły i 9,95 dziecko, bilet rodzinny od 32,95).
New Lanark – jak dojechać?
New Lanark znajduje się około 2 kilometrów od Lanark, miasta położonego na południowy – wschód od Glasgow (45km) i na południowy zachód od Edynburga (55km).
Należy kierować się brązowymi drogowskazami na New Lanark. Prowadzą one na duży parking nieco powyżej miasteczka. Następnie zejść oznaczoną ścieżką w dół do wioski.
Samochodem:
Od strony Edynburga drogą A70
Od strony Glasgow droga A 72 lub A 73
Pociągiem
Z Glasgow Central Station pociągi do Lanark kursują co pół godziny (w niedzielę co godzinę). Nie ma bezpośredniego połączenia kolejowego z Edynburga, można jechać z przesiadką w Glasgow lub Motherwell.
Autobusem:
240X i 241X z Glasgow
34A z Livingston
135 z centrum Lanark do New Lanark. Autobus jeździ jednak rzadko. Do osady przemysłowej można dojść na pieszo ścieżką (około 2 kilometrów).
View Larger Map
6 komentarzy
Bardzo fajne miejsce! Chętnie bym się tam wybrała. 🙂 może kiedyś, kto wie. 🙂 no i super wpis! Dużo przydatnej historii, więc jak dla mnie mega! 🙂
Bardzo dziekuje! Ciesze sie, ze wpis ie podoba 🙂 No i oczywiscie zapraszam do Szkocji 🙂 Wkrotce pojawi sie wiecej wpisow z tej uroczej krainy.
W Szkocji jednak wolimy piękno natury niż takie klimaty, ale wpis ciekawy 🙂
pozdrawiam
Myślę, że w Szkocji każdy znajdzie coś dla siebie. Warto jednak przyjrzeć się jej historii i wkładzie jaki miała w rozwój przemysłu i cywilizacji w ogóle 😉
Dziekujemy za ciekawe informacje. Planujemy odwiedzić to miejsce
O, to świetnie! Miejsce jest na prawdę bardzo ciekawe, super na spacery! Polecam też przejść się wzdłuż rzeki do wodospadów 😉